Wat is een vrije persoon?
Wanneer er veel gepraat wordt over een onderwerp, zegt men vaak dat het is omdat het schittert door afwezigheid. Ik geloof dat deze gedachte absoluut bewaarheid wordt wanneer het gaat over vrijheid. Weinig begrippen nemen zozeer televisiedebatten, grote titels in de kranten en politieke bijeenkomsten in beslag. Het is interessant om stil te staan bij de opvatting die we over vrijheid hebben en deze te analyseren. Dat zal ons toelaten te begrijpen waarom wij leven in een wereld die steeds meer geconditioneerd, begrensd en beperkt wordt in elk opzicht.
Vrijheid wordt opgevat als het vermogen om beslissingen te nemen zonder dat iets of iemand mij kan hinderen. Daarom koppelen kapitalistische maatschappijen vrijheid zo vaak vrijheid aan economische status. Als ik geld heb, kan ik mijn dromen de vrije loop laten. Ik zal al mijn verlangens kunnen voldoen. Maar de werkelijkheid is koppig en de dingen zijn niet zo eenvoudig als ze wel lijken. Zijn rijkere mensen ook vrijer? Het volstaat een blik te werpen op de sociale netwerken en in detail het gedrag van rijken en beroemden te observeren. Hoe is het mogelijk dat onder de mensen die schijnbaar alles kunnen verkrijgen, er zoveel ontevreden, verslaafde, onevenwichtige en suïcidale mensen zijn?
Het spreekt vanzelf dat ons vermogen om dingen te doen geconditioneerd wordt door duizenden externe factoren: onze genen, onze economische positie, onze cultuur en onze gezondheidstoestand, maar een hoge score voor elk van deze factoren waarborgt ons niets. Heel gezond zijn, sterk, rijk en intelligent is niet noodzakelijk synoniem van vrijheid.
Vanuit psychologisch oogpunt, is één van de betekenissen van de term psychologische normaliteit het vermogen om zich aan te passen aan verandering, om het hoofd te kunnen bieden aan uitdagingen en aan eisen van zijn omgeving. Volgens deze benadering, die vrij juist is, is een vrije mens een persoon die in staat is beslissingen te nemen in weerwil van uitwendige omstandigheden. Of die goed of slecht zijn, nadelig of gunstig. En daar verschijnt de paradox. Als ik alles heb wat ik wil. Als ik geboren ben in materiële overvloed. Als ik een spectaculaire fysiek heb en een grote intelligentie — zelfs indien alles een beetje gemakkelijker is voor mij —, zal ik het veel moeilijker hebben om tegenspoed het hoofd te bieden.
In troebel water varen. Dood en pijn trotseren. De nederlaag, het verraad, het liefdesverdriet te boven komen. Met vreugde de duizend en een tegenslagen van het dagelijks leven verdragen. Dat zijn de duidelijke tekenen dat men de ware vrijheid bereikt heeft. En daarom — en daar is de paradox —, is het essentieel om beperkingen te hebben.
Vrije mensen beheersen zich zonder in angst of verdringing te vervallen. Zij zijn meester van hun daden en verantwoordelijk voor hun handelingen. Zij kennen geen emotionele onrust of systemische instabiliteit. Wanneer alles goed gaat zijn zij in staat de komende stormen te voorzien en de middelen in te zetten om eventuele tegenslagen voor te zijn. Zoals de mieren van de beroemde fabel van de krekel sparen zij wat ze winnen en wanen ze zich niet de enige makers van hun succes. Ze zijn nederig en precies, sereen in de analyse van hun welslagen. Ze vermijden dus de absurde sentimentele vervoeringen die zo kort duren en zo weinig brengen.
En wanneer de dingen fout gaan en niet naar hun zin lopen, hebben zij het vermogen om ze te overwinnen en te relativeren zonder hun toevlucht te nemen in de donkere put van negatieve emoties, zonder behagen te scheppen in de onnodige jammerklachten van “je zou moeten” en voorwaardelijkheden. Daarom slagen ze erin eindeloze depressies te vermijden. En ze ontwikkelen geen trekken van affectieve afhankelijkheid wanneer ze hun toevlucht nemen bij andere personen waar ze hun eeuwige trauma’s kunnen luchten. Trauma’s die — het is moeilijk toe te geven — vaak enkel in hun hoofd bestaan.
Vrije mensen denken niet aan wat hen aanstaat. Zij geven destructieve gedachten of een waardeloos pessimisme geen vrije loop. Ze verzoeten hun herinneringen niet door te denken dat al wat voorbij is beter was. Ze verschansen zich niet in fantastische nostalgie of verzonnen herinneringen. Ze aanvaarden de werkelijkheid zoals ze is. Ze begrijpen dat de wereld, de omstandigheden en het tijdperk waarin ze leven de beste van de geschiedenis zijn omdat het die zijn waarin zij protagonisten moeten zijn. Om zulk een niveau van innerlijke vrijheid te bereiken, is het essentieel enkele mentale oefeningen te doen die ervoor zorgen dat kritiek en kwaadsprekerij niet blijven hangen. De bedoelingen van de anderen verontschuldigen, het ondergane kwaad vergeven, het lijden waarmee men geconfronteerd wordt relativeren, zijn sleutelelementen indien men echt vrij wil zijn.
En nadat hij deze wegen van volwassenheid doorlopen heeft, begrijpt de vrije mens dat hij verantwoordelijk is voor zijn successen, maar ook voor zijn mislukkingen. En hij ontdekt, niet zonder verbazing, dat vrijheid niet veel te maken heeft met het idee te allen tijde datgene te doen waar ik zin in heb, of te eten wat ik wil, of daarheen te reizen waar het mij uitkomt. Vrijheid heeft veel meer te maken met datgene te kiezen dat passend is. De ware universele realiteiten. Het Goede, de Waarheid, de Schoonheid, de Eenheid. Dat zijn de echte borden op de autoweg die leidt naar het veroveren van de vrijheid.
En nu krijgt de paradox heel zijn betekenis. De vrije mens heeft frustratie leren aanvaarden als iets dat deel uitmaakt van zijn weg. Hij heeft begrepen dat men een zekere armoede moet beleven om echt rijk te zijn. Hij heeft in zijn vlees ervaren dat men aan een of andere ziekte moet lijden om het belang van gezondheid te ontdekken. En bovenal werd hij geconfronteerd met een realiteit, namelijk dat het onmogelijk is om vrijheid te bereiken in eenzaamheid. De vrije mens leeft verliefd op het leven en op zijn naasten.
Wie zijn medemensen dolgraag ziet, is in staat de slavernij van het ik te overwinnen en betrapt er zichzelf op te begrijpen dat er veel meer geluk schuilt in geven dan in ontvangen en dat weinig acties ons vrijer maken dan diegenen die als enig doel hebben het lenigen van het lijden van anderen.
Luis Gutiérrez Rojas is psychiater en schrijver. Bron: https://www.aceprensa.com/firma-invitada/la-conquista-de-la-libertad/. Deze tekst werd uit het Frans vertaald door Jos en Helene Van Dyck.
