Een boekenshop voor katholieke inspiratie Verzending binnen heel BelgiëPapers over actuele onderwerpen

De pseudoliefde van Haneke

24 juni 2013

Met de film Amour won Michael Haneke de Gouden Palm in Cannes in 2012. In 2013 won hij ook nog de Oscar voor de beste buitenlandse film in Hollywood. Zonder expliciet te pleiten voor euthanasie geeft de film toch een trieste visie op de mens, die voorgesteld wordt als een wezen dat niet echt in staat is zich helemaal toe te wijden aan een patiënt aan het einde van zijn leven.

 

Amour vertelt het verhaal van Georges en Anne, een koppel tachtigjarigen. Ze komen goed overeen en delen een passie voor muziek. Na een beroerte wordt Anne hemiplegisch. Ze doet Georges beloven haar nooit meer naar het ziekenhuis te sturen. De film speelt zich verder uitsluitend in het kader van het appartement van het koppel af. Daar volgt de ene scène de andere op, waarin de niet aflatende toewijding van Georges voor zijn vrouw te zien is. De toeschouwer kan alleen maar bewondering opbrengen voor een man die zo voorkomend is. De situatie van Anne verslechtert. Ze wordt het duidelijk moe. Eerder impulsief dan doordacht, zegt ze te willen sterven.

Geleidelijk aan wordt ze ook dement, wat het geduld van Georges nog meer op de proef stelt. Hij blijft de toegewijde echtgenoot, vast besloten haar tot het einde te verzorgen. Maar op een gegeven ogenblik, terwijl hij er net in geslaagd is haar in een aanval van verwarring te kalmeren door haar zachtjes een verhaal te vertellen, neemt hij een kussen om haar te verstikken. Hij doodt haar met de grootste natuurlijkheid. Er lijkt geen discontinuïteit te zijn tussen zijn onvermoeibare zorg en zijn plotselinge beslissing om te doden. Verrassend is dat er niets in de stemming van de film verandert: we blijven in een sfeer van banale, alledaagse gebeurtenissen, alsof er niets gebeurd is.

Het eindigt allemaal met twee scènes die stof geven tot nadenken. Eerst zien we Georges door middel van een handdoek een vreedzame duif vangen, die door een raam in hun appartement is binnengeraakt en in de inkomhall verloren loopt. Hiermee wil de regisseur waarschijnlijk illustreren dat de liefde van Georges te possessief was; zijn toewijding hield Anne vastgekluisterd, waardoor hij haar veroordeelde om te leven. In de slotscène is Georges als in een droom, waarin Anne net met koken is gestopt en hem dan vraagt om uit te gaan. De film eindigt wanneer ze — eindelijk — het appartement verlaten. Hier wil Haneke misschien suggereren dat de dood hen beiden bevrijd heeft, Anne van haar lijden, en Georges van de last van zijn obsessieve toewijding.

Michael Haneke beschrijft de situatie van schijnbaar goede mensen, die na vele jaren huwelijk nog altijd goed met mekaar kunnen opschieten. Op fijngevoelige en pakkende wijze behandelt hij de thema’s van kwetsbaarheid, veroudering en lijden. Hij laat zien — voor zover dat nodig was — dat leven naast een aftakelende patiënt iemand enorm op de proef kan stellen en hem zelfs tot extreme daden, zoals moord, kan leiden. Er moet gezegd worden dat Jean-Louis Trintignant en Emmanuelle Riva in hun rol als bejaarde man en vrouw schitteren. Tot zover de gunstige kritiek.

Overigens geeft de film een zeer negatieve en deprimerende visie op de menselijke natuur. “Haneke oordeelt niet”, lezen we in recensies. De moord wordt inderdaad niet veroordeeld — het zou een daad van wanhoop kunnen zijn — maar er is een erger oordeel, dat de regisseur langzaam in de loop van de film in het bewustzijn van de kijker doet binnensijpelen. Deze vraagt zich af waarom het doden in een sfeer van onverschilligheid en banaliteit gebeurt? Waarom een Georges tonen, zonder enige emotie, zonder verdriet na de dood van zijn vrouw? Een gebrek aan spijt kan nog begrepen worden in samenhang met zijn verlangen om het lijden van zijn geliefde te verkorten. Maar door niet het geringste gevoel van verdriet te laten zien, verwordt hij tot een kille persoon, een persoon wiens constante toewijding nu uit een puur voluntaristische houding blijkt voort te komen. Waar is de liefde?

Haneke velt wel degelijk een oordeel: namelijk, de niet aflatende toewijding van George heeft geen zin! In de film One Million Dollar Baby, stelde Clint Eastwood het publiek de volgende vraag: heeft het leven van een volledig verlamde persoon die niet meer wil leven nog zin? Hij suggereert een negatief antwoord, maar aarzelend. In Amour gaat Haneke veel verder: niet alleen het lijden heeft geen zin, maar ook de liefde als ultiem en uniek antwoord op het lijden. Hij insinueert: pas op, door je liefdevolle toewijding veroordeel je een lijdende persoon tot leven, een straf erger dan de doodstraf.

Iemand zou kunnen opwerpen: Haneke doet toch niets meer dan twee personen te tonen die niet in staat zijn om de zin van hun lijden te vinden, zonder de absurditeit van hun toegewijd gedrag aan de kaak te willen stellen. Maar de subliminale boodschap is duidelijk en zou niet krachtiger hebben kunnen klinken door een meer expliciete formulering. Haneke weet dat, anders was hij geen meester in zijn vak.

Ze willen ons doen geloven dat Amour niet een pro-euthanasie film is. Maar een blinde ziet dat deze film waarschuwt voor “caritatieve hardnekkigheid”. Dit begrip is van professor Wim Distelmans, promotor van euthanasie in België (De Standaard, 18 oktober 2011). “Haneke oordeelt niet”, maar hij stelt wel de toewijding aan een patiënt op het einde van zijn leven in een verdomd verdacht daglicht, zodat je je kan afvragen: “Bestaat er een toewijding die niet louter en alleen ingegeven is door een onweerstaanbaar categorisch imperatief?” Of, “bestaat er überhaupt een liefde die zichzelf niet zoekt?”

Wij antwoorden: “Ja, er is een onbaatzuchtige toewijding, ja, er is een liefde die gratis geeft, zonder te rekenen! Het is niet makkelijk, maar je kunt het leren (met de hulp van God).” Er is zeker veel te leren van Georges. Maar de essentie leren we niet van hem, te weten, wat liefde is. Dat is precies wat we Haneke kwalijk kunnen nemen. De ‘liefde’ van Georges is te voluntaristisch, te triest. Waarom zou Anne hem anders verwijten: “Jij was te serieus.” Zijn amour mist humour, zijn empathie mist vreugde. De Georges van Haneke toont geen hartelijke emoties die iemand zin kunnen geven om te leven. Een andere Georges opvoeren, een blije Georges die op een meer authentieke manier bemint, zou een heel andere film hebben opgeleverd, een film met een ander einde, maar tenminste een film die zijn titel verdient: “Amour”!

Jacques Leirens is priester, doctor in de geneeskunde en filosofie.