Soumaya Majdoub, de demograaf en onderzoekster aan de VUB, publiceerde zopas het essay “Consumeren als konijnen” dat de kwestie van de bevolkingsgroei en van de klimaatverandering aankaart. Ze weerlegt tal van clichés door zich op de gegevens te baseren.
Wat te denken van de uitdrukking ‘demografische bom’ die men soms hoort? Is de bevolkingsgroei exponentieel?
Het is gek dat men zich deze vraag nog stelt, want onder wetenschappers is men het reeds lang eens over het feit dat er geen exponentiele bevolkingsgroei is. De mythe van de overbevolking is echter uitgebuit door een bepaald aantal organisaties en groeperingen, die er een soort verhaal in zien om minderheden aan te vallen, specifieke groepen, omdat er een “wetenschappelijke” basis zou zijn. En dat is niet het geval. Wat betreft de demografische bom, ik hou trouwens helemaal niet van deze term. En de woorden zijn niet onschuldig. Een bom kan slechts eenmaal ontploffen. Als men de bevolking laat geloven dat er een ontploffing komt, betekent dit dat er gevolgen zullen zijn waarvan ze zich niet meer zal kunnen herstellen. Dit soort beeld is gewild want het jaagt angst aan. In werkelijkheid zou volgens de verwachtingen van de UNO de wereldbevolking in de komende dertig jaren aangroeien met 2 miljard mensen, van 7,7 miljard nu tot 9,7 miljard in 2050. Rond het jaar 2100 zou ze bijna 11 miljard mensen kunnen bereiken. Er is absoluut geen sprake van een exponentiele groei. De bevolkingsgroei zal in de loop van de komende decennia vertragen om de curve tegen het einde van de eeuw af te vlakken.
Wat belangrijk is om te benadrukken is dat in de loop van deze periode het aantal mensen boven 65 jaar naar verwachting groter zal zijn dan dat van de kinderen jonger dan 5 jaar. Momenteel vormen in de wereld ouderen (65 jaar en ouder) de snelst groeiende leeftijdsgroep. In 2018 overtrof, voor het eerst in de geschiedenis van de mensheid, het aantal ouderen in de wereld voor het eerst het aantal kinderen jonger dan 5 jaar, en in 2050 zal het dat van de adolescenten en de jongeren (15-24 jaar) overtreffen. Dit geldt voor onze streken en voor Azië, vooral in het Oosten. Men weet dat China de bevolkingsgroei heeft willen manipuleren en dat het zich nu met de rug tegen een muur bevindt. Deze streken ontmoeten reeds enorme moeilijkheden wat betreft hulpverlening en ouderenzorg.
Wat betekent deze “première” concreet in demografische termen? Indien de mensen langer leven, zijn er dan noodzakelijkerwijs meer mensen terzelfdertijd op de planeet?
Dat is iets dat het publiek vaak niet begrijpt. Deze veronderstelde bevolkingsgroei is immers niet alleen te wijten aan een toename van het geboortecijfer. Een belangrijk deel is toe te schrijven aan de daling van het sterftecijfer en aan de hogere levensverwachting. Zoals elke demografische grafiek aantoont, is de zogenaamde bevolkingsexplosie al begonnen vanaf de 18de eeuw, verzesvoudigd in twee eeuwen. Op verschillende domeinen werd vooruitgang geboekt. De manier waarop wij de informatie verzamelen en openbaar maken, gecombineerd met de doorbraken op wetenschappelijk en medisch vlak en met een verhoogde productiviteit, heeft zeker een verhoging van het geboortecijfer met zich meegebracht. Maar onze medische technologische vooruitgang heeft ervoor gezorgd dat men gemakkelijk een leeftijd kan bereiken die men vroeger niet kon bereiken. In het begin van de 19de eeuw was de leeftijd van 30 bereiken een overwinning. In 1993 werden de mensen gemakkelijk 65 jaar. In een relatief korte tijdspanne is de levensverwachting met 80% toegenomen. Ziedaar uw “demografische bom”! Het is niet alsof wij allen beslist hebben onze familie uit te breiden met 5, 6 of 7 kinderen, dat is het niet!
In uw boek noemt u ook het recht om kinderen te krijgen als een universeel recht…
Als ik een beetje wou provoceren zou ik de volgende vraag stellen: waarom zou men in plaats van zich vragen te stellen over het aantal mensen op de planeet, zich niet afvragen of het niet te verkiezen is de levensverwachting te verminderen! Vermits men zegt dat men er nooit zal in slagen de pensioenen te betalen, laat ons dan stoppen met leven (lacht)! Het is een vraag die men nooit stelt maar er is een parallel. Voor mij is het even absurd te zeggen “laat ons vroeger sterven” als “laat ons minder kinderen maken”. Gezinsplanning is een mensenrecht, een universeel recht. Men mag daar niet aan raken. Dit idee om te stoppen met leven is natuurlijk ook onethisch. Net zoals het onethisch is om de kinderwens van toekomstige generaties te beknotten omdat het huidige consumptiepatroon rampzalig is voor de draagkracht van de aarde. In plaats van zich zorgen te maken over de impact van deze zogenaamde overbevolking op onze aarde, moet men zich afvragen: wat veroorzaakt deze klimaatverandering? Wat zijn de redenen? Het antwoord ligt voor de hand, maar men hoort het niet graag: het is de overconsumptie, het is onze levensstandaard die ons tot deze situatie gebracht heeft.
Maar zijn we / zullen we uiteindelijk niet te talrijk zijn om allenmaal genoeg te eten of voldoende plaats te hebben?
De demografische veranderingen sinds de 18de eeuw gingen gepaard met een toename van 80% van de wereldproductie. Men probeert vaak de overbevolking te bewijzen aan de hand van absolute cijfers, wat geen zin heeft want overbevolking is een relatief begrip. Overbevolkt in vergelijking met wat? Met het voedsel? Met de natuurlijke hulpbronnen? Met de woonruimte? Deze drie variabelen groeien sneller dan de bevolking. Dat is een feit. Sinds men op het einde van de veertiger jaren begonnen is gegevens over de voedselproductie te verzamelen op wereldschaal, is deze voortdurend met 1% meer gestegen dan de bevolking. Er is dus voldoende voedsel om heel de wereld te voeden. Als we willen, kunnen we ook de productie verhogen. Experten zijn unaniem in hun evaluatie van de wereldwijde voedselproductie. We kunnen gemakkelijk acht tot tien keer de huidige wereldbevolking te eten geven. We hebben zelfs geen wetenschappelijke vernieuwingen of biotechnologische oplossingen nodig. De rijke landen hebben te kampen met systematische voedseloverschotten; er is een teveel. De armste landen blijven worstelen met problemen van goed bestuur en trachten het hoofd boven water te houden in een systeem dat gekenmerkt wordt door ongelijke handels¬betrekkingen en door belemmeringen voor alles wat naar vrije onderneming ruikt. Ieder jaar geven wij subsidies aan landbouw en veeteelt. Dit verstoort de wereldwijde voedselproductie, want deze subsidies worden gedeeltelijk gebruikt om akkerland ongebruikt te laten en dus niet productief.
Wat dan te denken van de “leefruimte”?
Als men bijvoorbeeld de totale bevolking zou willen onderbrengen in één enkele stad zo dicht opeengepakt als New York, zou de staat Texas volstaan. Natuurlijk gaat dat in tegen onze intuïtie. En natuurlijk is dit niet wenselijk, maar het toont aan hoe wij een misleidend beeld van de werkelijkheid hebben.
Indien wij willen strijden tegen de klimaatopwarming of haar beperken, is dan het beïnvloeden van de bevolkingsgroei volgens u geen interessante variabel?
Ik pleit niet voor bevolkingsgroei. Ik zeg enkel dat het “aantal mensen op aarde” geen doorslaggevende factor is om rekening mee te houden in het kader van de klimaatverandering. De impact van de mens op deze aarde hangt ook af van het aantal mensen dat erop rondloopt, maar dat is geen lineaire relatie. Maar de visie die men heeft op de groei en het klimaat is in feite te dramatisch in verhouding tot de werkelijkheid. De bevolkingsgroei is slechts verantwoordelijk voor minder dan een derde van de toename van de consumptie, en dus van de impact op het klimaat en de consumptie van hulpbronnen. Natuurlijk betekent meer mensen op de aarde ook een stijgende vraag naar woonruimte en een impact op de groenvoorzieningen, de natuur, de kwaliteit van het water… Maar bevolkingsgroei is niet de belangrijkste reden voor het veranderend klimaat en voor de verminking van de aarde. Zelfs een groei van meerdere miljoenen extra mensen in de landen met een laag inkomen zou niets veranderen aan de wereldwijde uitstoot. Vandaag leeft 75% van de bevolking in een land met een zogenaamd “gemiddeld inkomen”. De rijkste helft van deze groep (land met hoog inkomen en hoog-gemiddeld) is verantwoordelijk voor 86% van de wereldwijde CO2 uitstoot. De armere helft (land met een laag tot laag-gemiddeld inkomen) slechts voor 14%. De armste landen (waar 9% van de wereldbevolking leeft) zijn verantwoordelijk voor maar 0,5%. 3 of 4 miljard mensen extra op de aarde zouden de wereldwijde CO2 uitstoot slechts met enkele procenten verhogen. Waar spreekt men over, als men zegt dat men bang is van de overbevolking in Afrika? Het is zo surrealistisch om te denken dat overbevolking het probleem is.
Wat te denken van diegenen in het Westen die zeggen dat ze geen kinderen willen om de menselijke ecologische voetafdruk te verkleinen?
Het is altijd een keuze. Diegenen die geen kinderen meer willen omdat ze het klimaat willen redden hebben nobele doelen, maar ze vertrekken van een slecht begrip van de realiteit. Ik persoonlijk probeer dit verkeerd begrip van de realiteit recht te zetten en niet om oplossingen voor te schrijven. De consumptie, of eerder de overconsumptie, en de levenswijze van altijd meer, altijd groter, liggen aan de basis van het gebrek aan harmonie tussen de mens en de natuur. We zijn niet te talrijk, we consumeren te veel.
Er is ook een studie geweest in dezelfde zin die in 2017 veel ophef veroorzaakte, die aantoonde dat een kind minder verwekken de meest efficiënte manier is om in onze landen CO2 te verminderen.
Ik zal vriendelijk blijven, maar zelfs de uitgever van het wetenschappelijk tijdschrift waarin deze studie verscheen, heeft een rechtzetting moeten publiceren, omdat het gebruikte rekenmodel niet klopte, en zelfs volledig ernaast. De vader en de moeder krijgen de volledige CO2-uitstoot van hun kind hun wordt toegewezen (hoewel zij verantwoordelijk zijn voor de helft), terwijl het kind zelf ook de volledige emissie krijgt. Men weet onder andere niet waarom de auteurs de CO2 uitstoot en de verantwoordelijkheid daarvoor dubbel tellen. Ook de grootouders worden in deze formule niet gespaard. Het is jammer, want The Guardian had een artikel gepubliceerd waarin heel de wereld verteld werd “Voilà, we hebben nu het wetenschappelijk bewijs dat men minder kinderen moet hebben”. Maar nu is het gecompliceerd om tegen dit idee in te gaan, omdat niemand een artikel zal publiceren om te zeggen “de wetenschappers hebben zich vergist”… Behalve dat men het moet doen!
De naturalist David Attenborough brengt ook regelmatig de overbevolking ter sprake als belangrijke factor in de crisis van de biodiversiteit…
Ik twijfel niet aan zijn oprechtheid. Maar hij heeft ongelijk! Maar het is zo gemakkelijk te zeggen dat de overbevolking problemen oplevert in plaats van toe te geven dat wij een probleem van overconsumptie hebben en dus van overproductie, wat de basis is van ons economisch systeem. In mijn boek gebruik ik vaak de term “deflection”, het is bijna een reflex geworden de schuldigen elders te zoeken. Wij zien het probleem, wij ondergaan het, maar wij willen niets veranderen aan ons eigen probleem. Het is gemakkelijker te zeggen dat als men in Afrika begint met het gebruiken van condooms en de pil te nemen alles wel opgelost zal worden.
Is de enige oplossing dat iedereen zijn ecologische voetafdruk op een andere manier verkleint (op alle mogelijke manieren behalve de bevolkingsgroei?)? Wat te denken van de bevolking van de minder rijke landen indien hun levensstandaard verhoogt?
Deze reactie is logisch, maar dat maakt deel uit van het verkeerd begrijpen van het probleem. De vraag op deze manier stellen komt neer op de veronderstelling dat de verhoging van het welvaartsniveau op dezelfde manier zal verlopen als wij die ons sinds de industriële revolutie voorgesteld hebben. Behalve dat dit niet het geval is. Wat wij beogen is een andere invulling van het woord “ontwikkeling”. Wat is ontwikkeling? Wat zoeken die landen? Die landen in kwestie ontwikkelen zich niet als klonen van de voormalige kolonisatoren. Onderzoekers hebben in kaart gebracht hoe de relatie tussen het verbruik van energie en zes dimensies van het voorzien in menselijke behoeften varieert in functie van een brede waaier van socio-economische factoren. Zij hebben vastgesteld dat de kwaliteit van openbare diensten, inkomensgelijkheid, democratie en de toegang tot elektriciteit geassocieerd worden met een hogere behoeftebevrediging en met een lager energieverbruik. Omgekeerd, worden extractivisme en economische groei boven gematigde welvaartniveaus geassocieerd met een lagere voldoening van noden en met een hogere vraag naar energie. Men interpreteert fout wat de mens zoekt!
Denkt u dat er hoop is? Het lijkt toch dat de trend in geval van “ontwikkeling” is zich aan te sluiten bij het westers model van vervuiling en overconsumptie?
Waarom? Omdat er die band met ons, westerse landen is. Welke bedrijven produceren op deze schaal? Het zijn geen Afrikaanse of Aziatische bedrijven. Het is onze aanwezigheid. Ik noem dat het fenomeen van extraterritorialiteit. Dat is het probleem! Men moet de machtsverhoudingen herbekijken. Wat gebeurd is in de klimaatconferentie is een illustratie. Men heeft gezegd dat men ging koolstofarm maken en Indië heeft geantwoord: “ziehier wat de gevolgen zijn voor onze economie”. Zelfs in de voorgestelde oplossingen is er een ongelijkheid inherent aan onze instellingen. In de situatie waarin we ons bevinden, zouden de oplossingen moeten komen van iedereen die rond de tafel zit.
Tegen 2050 zal de Afrikaanse bevolking naar verwachting met 91% toenemen, van 1,3 miljard naar 2,6 miljard, hetzij 60% van de groei van de wereldbevolking. Laat een daling van het geboortecijfer in de ontwikkelingslanden bijgevolg niet ook toe de armoede te verminderen en de positie van vrouwen te verbeteren (dan is onderwijs mogelijk…)?
Laat me eerst toe nogmaals te herhalen dat familieplanning een mensenrecht is. Wie zijn wij om elders een daling van het geboortecijfer te gaan opleggen? Maar om op uw vraag te antwoorden, het is omgekeerd. Als we erin slagen om toegang tot onderwijs te bieden, tot een goed politiek bestuur van het land, tot globale economie aan dezelfde voorwaarden als wij… Indien we ertoe komen daaraan te werken, verhoogt men de levensstandaard. Wie zegt verhoging van de levensstandaard, zegt daling van het geboortecijfer. Dat is een evidentie in de demografie. Zo is het bij ons gegaan en dat zal ook in andere regio’s zo gebeuren.
Waarom zou het daarentegen gevaarlijk zijn om niet genoeg kinderen te hebben in het Westen?
Ik wil tegen elke prijs een demografisch determinisme vermijden, maar Duitsland heeft recent vastgesteld dat het meer immigratie nodig heeft om te vermijden dat ernstige tekorten aan arbeidskrachten de productiviteit ondermijnen en het welslagen van de energietransitie in gevaar brengen. Dat bevestigt de Duitse minister van economie, op het moment dat de grootste economie van Europa geconfronteerd wordt met een demografische crisis. Ze bereiden zich voor op een situatie waarin een miljoen vacatures moeten worden ingevuld. Het “Wir schaffen das” van Merkel was niet enkel een menselijk antwoord maar ook een economische berekening voor het te lage geboortecijfer waar ook veel andere landen zich zorgen over maken. Vorige maand heeft The Economist een artikel gewijd aan de BRIC-landen (Brazilië, Rusland, Indië, China). Twintig jaar geleden werden deze landen beschouwd als een paradijs voor economische ontwikkeling. Maar elk van deze landen heeft nu een bevolkingsgroei die te laag is om de door deze landen gewenste economische groei te garanderen (en ons want ze zijn onze handelspartners). Het is zeer paradoxaal dat we terzelfdertijd spreken over een overbevolking elders en een demografische crisis in onze streken. Ik leg het uit in mijn boek: sinds het prille begin was het zo! Sinds Malthus in de 18de eeuw. Het grote publiek verkeert nog steeds in dit Malthusiaanse idee (Malthus voorzegt dat zonder beperkingen de bevolking op exponentiële wijze aangroeit terwijl de bestaansmiddelen slechts op lineaire wijze groeien. Hij concludeert daaruit het onvermijdelijk kenmerk van demografische catastrofes, tenzij men de aangroei van de bevolking beperkt. Nota van de redactie). Hoewel deze theorieën al weer in twijfel werden getrokken nog tijdens zijn leven.
Na verschillende interviews hebt u haatberichten gekregen. Waarom is de bevolkingsgroei zo een gevoelig onderwerp?
Wat daarachter zit, is wat achter elke migratiepolitiek zit: de angst om niet genoeg te hebben. Zelfs met twee auto’s voor de deur, denken we dat er niet genoeg zal zijn. In plaats van te denken dat men het model moeten herzien, gaan we beschermen wat we hebben, onze winkel sluiten en ook de grenzen. Toen de bevolking in de 19de eeuw een politiek onderwerp werd, heeft men de grenzen opnieuw gedefinieerd. Plotseling werd de bevolking iets dat men moest beheren. Binnen onze grenzen of buiten onze grenzen: zijn we hier met genoeg of niet? En ginder, zijn ze met te veel, of niet? Altijd dezelfde angst om niet genoeg te hebben. Terwijl we genoeg en zelfs teveel hebben.
Sophie Devillers is licenciaat Romaanse talen en literatuur en gediplomeerd in journalistiek. Zij werkt voor “La Libre Belgique”, in de dienst Planeet. Dit artikel werd op 11-02-2022 gepubliceerd in “La Libre Belgique”. Bron: https://www.lalibre.be/planete/environnement/2022/02/11/faut-il-reduire-la-croissance-demographique-pour-ameliorer-le-climat-XLUJFN7X7JG6TOCJGI4Q4PSNLQ/. Deze tekst werd uit het Frans vertaald door Jos en Helene Van Dyck.
