Misbruik van macht en geweten in de Kerk

Kort gezegd kan machtsmisbruik omschreven worden als ongepast gebruik van gezag (bijvoorbeeld door een priester, een leraar, een ouder of een werkgever) om willekeurig beslissingen op te leggen die de uiterlijke vrijheid aantasten van de personen met wie men een asymmetrische relatie heeft.

Wat het misbruik van geweten betreft, dat is een manipulatie die de moraal of het geloof gebruikt om de innerlijke wil te beïnvloeden, door schuldgevoel of angst op te wekken. Hoewel deze misbruiken van verschillende aard zijn, komen ze vaak samen voor, omdat de manipulatie van het geweten de onderwerping aan de macht vergemakkelijkt.

Factoren die de misbruiken vergemakkelijken

Waarom komen er steeds meer meldingen van dit soort situaties? Welke factoren bevorderen het optreden ervan? We kunnen vier factoren onderscheiden die het misbruik van macht en van geweten in de kerkelijke sfeer vergemakkelijken:

• De hiërarchische structuur: het gezag van priesters, bisschoppen en oversten, verbonden met een klerikale geest die hun figuur idealiseert, maakt het moeilijk hun bevelen en hun raadgevingen weer ter discussie te stellen.
• De cultuur van institutionele geheimhouding: de angst voor publiek schandaal. Vele instellingen hebben getracht om gevallen van misbruik op te lossen via interne procedures, die echter de belangen van slachtoffers niet op zijn best dienen en waarvan het gebrek aan transparantie andere leden van de instelling verhindert om lessen te trekken uit de begane fouten.
• Spirituele en leerstellige manipulatie: door concepten zoals “gehoorzaamheid” of “zonde” te verdraaien, zien slachtoffers van spiritueel misbruik en machtsmisbruik hun vrijheid onderdrukt.
• Emotionele en materiële afhankelijkheid: in religieuze gemeenschappen en andere besloten groepen, veroorzaakt de economische en sociale macht van de groep asymmetrische relaties die tot misbruik kunnen leiden. Anderzijds kan omwille van het natuurlijk gevoel van ‘deel uitmaken van’ dat ontstaat, de individuele wil onderdrukt worden uit angst voor de gevolgen: sociaal isolement, gevoel van verraad van de gemeenschap, vergelding, financieel onvermogen om een leven te leiden onafhankelijk van de instelling, enz.

Wanneer wat misbruik lijkt, dat niet werkelijk is

Ondanks dat alles zijn er ook gevallen waar men kan denken dat er sprake is van misbruik van macht of van geweten, terwijl dat niet het geval is. Wanneer men de gebeurtenissen uit het verleden beoordeelt met de mentaliteit van vandaag, kunnen er vele anachronismen opduiken die ons ertoe brengen alles te veroordelen met een onjuiste sensibiliteit ten opzichte van het vermogen tot handelen waarover de mensen in het verleden beschikten.

Meerdere omstandigheden bevorderen deze situatie:

• De asymmetrische relaties die inherent zijn aan de maatschappij. In talrijke instellingen zoals de familie, de onderneming of de school, bestaan relaties van gezag die, hoewel ongemakkelijk of ongepast, op zichzelf niet beschouwd moeten worden als misbruiken. Een strenge ouder kan overdreven dominerend lijken in de ogen van een rebellerend kind, zoals ook een weinig inschikkelijke bediende kan denken dat elke eis van zijn werkgever een misbruik is. Hetzelfde kan gelden voor de raadgevingen van een geestelijke begeleider, hoewel op dat vlak de fijngevoeligheid en het respect voor de persoonlijke vrijheid steeds een fundamentele richtlijn zullen zijn. De anderen proberen te beïnvloeden is iets volkomen natuurlijks in onze maatschappij, en wij leven met voorbeelden zoals reclame en influencers.
• De verschillen van sensibiliteit en van verwachtingen kunnen leiden tot misverstanden: op dat vlak kunnen bijvoorbeeld vele klassieke gewoonten op het gebied van spirituele discipline als onderdrukkend ervaren worden door diegenen die er de zin niet van begrepen hebben of die ze niet correct in hun levensproject integreren.
• In iedere instelling kunnen er personen zijn die af en toe of zelfs regelmatig misbruik van macht of van geweten plegen, maar dat betekent niet dat die bijzondere gevallen beschouwd moeten worden als de algemene regel.
• Aanvaarden en praktijk van de vermaning in de geestelijke begeleiding: er zijn mensen, die in bepaalde situaties het moeilijk hebben om persoonlijke of spirituele situaties correct te onderscheiden en die terzelfdertijd elke vorm van correctie als manipulatie interpreteren. Dit kan te wijten zijn aan werkelijke misbruiken in het verleden, aan latere herinterpretaties van de feiten of aan een gebrek aan maturiteit om te weerstaan aan de druk van een veeleisend christelijk leven.
• Tenslotte herinterpreteert de menselijke geest natuurlijk het verleden op een subjectieve manier om zijn eigen beslissingen te rechtvaardigen (bijvoorbeeld omwille van vooroordelen of eigenbelang). Bepaalde religieuze normen worden vrijwillig aanvaard, maar wanneer ze niet meer worden beleefd, worden ze opnieuw geïnterpreteerd als onderdrukkend of abusief.

Een noodzakelijke overweging

Machtsmisbruik en het misbruik van geweten bestaan in de schoot van de Kerk en haar diverse instellingen. Veel structuren moeten hervormd worden om de transparantie te verbeteren opdat zulke gevallen niet meer zo gemakkelijk zouden kunnen voorkomen, maar het is ook noodzakelijk onderscheid te maken tussen de reële misbruiken en de ongegronde of overdreven aanklachten, zonder op enige wijze het legitiem leed van individuen te minimaliseren.

Bovendien heeft de ervaring van de Kerk er in de laatste decennia toe geleid aan te dringen op de scheiding tussen de sfeer van geestelijke begeleiding en die van het institutioneel bestuur, door de religieuze instellingen aan te sporen zich ervan te verzekeren dat diegenen die voor geestelijke begeleiding van personen zorgen niet dezelfde zouden zijn die het institutioneel bestuur over diezelfde personen uitoefenen.

Voor de gelovigen is het essentieel om de zielen te vormen tot vrijheid, opdat ze de regels van een instelling zouden kunnen aanvaarden met een ware innerlijk vrijheid en zouden kunnen onderscheiden of het om een legitieme vraag gaat of om een misbruik door een meerdere. Zo zullen de katholieken het verschil kunnen maken tussen verantwoordelijk gezag en ongeoorloofde controle, tussen goed raad en manipulatie.

Javier Garcia Herreria en Paloma Lopez Campos zijn redacteurs van het weekblad Omnes. Bron: https://www.omnesmag.com/recursos/contexto-abusos-poder-y-conciencia/. Deze tekst werd uit het Frans vertaald door Jos en Helene Van Dyck.