De hedendaagse wereld begrijpen (2/10)

De autonomie van diverse domeinen in de menselijke activiteit (politiek, wetenschap, kunst, enz.) ten opzichte van religie noemt men secularisatie. Deze afscheiding kan men als relatief of als totaal beschouwen. Een andere, meer verspreide, opvatting over het woord secularisatie heeft betrekking op het verlies aan belangrijkheid van godsdienst in de maatschappij. De twee interpretaties spreken elkaar niet tegen. In deze tekst zullen wij de tweede gebruiken, die meer algemeen is en in zekere zin ook de eerste impliceert.

Wij zullen — zoals de Canadese filosoof Charles Taylor in zijn werk A secular Age — vertrekken van de volgende vraag: waarom was in 1500 iedereen gelovig terwijl vandaag de meerderheid ervan uitgaat dat het bijna onvermijdelijk is het geloof te verwerpen? Heel deze complexe evolutie kan toegeschreven worden aan velerlei oorzaken. Wij zullen trachten ze samen te vatten in drie hoofdoorzaken.

1. Het veranderde model van rationaliteit

De kritiek van de metafysica.In de 17^de en de 18^de eeuw roept een school van Britse filosofen — waarvan Locke en Hume de belangrijkste vertegenwoordigers zijn — op om te verzaken aan de metafysica, dat wil zeggen aan de filosofische beschouwing van de bovenzinnelijke werkelijkheden zoals de ziel, God, het hiernamaals enz. De metafysica, menen ze, heeft ons nooit enige zekere kennis bijgebracht over deze kwesties.

Enkele jaren later zal Kant spreken van de intelligentie die stellig beweert dat zij de bovenzinnelijke realiteiten (de ziel, God, enz.) enkel door haar eigen kracht kent zonder beroep te doen op de waarneembare ervaring — hij noemt dat de “zuivere rede”, een rede die aan metafysica wil doen. Volgens Kant is zij te vergelijken met een duif die, wanneer ze ervaart dat de lucht haar vlucht afremt, in het luchtledige zou willen vliegen, zonder dat zij zich realiseert dat de lucht die haar afremt ook de lucht is die haar draagt. Zonder de lucht zal de duif te pletter vallen op de grond. Dat is het lot van de zuivere rede: zij kan niet kennen zonder de waarneembare ervaring; zij is niet gemaakt voor de metafysica, maar voor het bestuderen van proefondervindelijke feiten, voor de positieve wetenschap.

Het ontstaan van de positieve wetenschap.In dezelfde periode kennen de wetenschappen een grote ontwikkeling. Denken we maar aan Galileï, Newton en later Charles Darwin. Het belangrijkste voor de wetenschap is de waarneming van de feiten, waaruit zij hypotheses afleidt die toelaten de werkelijkheid te verklaren en onderwerpt deze hypotheses aan experimenteel onderzoek. Dat levert zekere kennis op die ons vooruitbrengt. Terwijl filosofen ons enkel hun eigen theorieën kunnen brengen die door andere filosofen betwist worden, en de religies hun respectievelijke dogma’s die zich tot geen enkele controle lenen.

Kort samengevat bieden voor de moderne tijd enkel de wetenschappen waarborgen voor geloofwaardigheid. Vermits de rede de waarachtigheid van religies niet kan bewijzen zullen wij de een of de andere kiezen, of geen enkele, afhankelijk van de genoten opvoeding, van onze sensibiliteit, enz. Wij bevinden ons midden in een religieus relativisme.

2. De sociale en politieke veranderingen

Tot de 18^de eeuw overheerst in de westerse wereld het politiek absolutisme, gebaseerd op een hiërarchische maatschappij, samengesteld uit ordes of gesloten klassen (clerus, adel, burgerij). De overgang naar een nieuwe maatschappij die vrijer is en meer gelijkheid beoogt, zal niet zonder slag of stoot gebeuren. De strijd tegen het Ancien Régime is niet noodzakelijk anti-religieus, maar hij zal kracht bijgezet worden door aanvallen tegen de godsdienst, die men voor een groot deel kan verklaren door de relaties van de Kerk met de absolutistische monarchieën (“verbond tussen troon en altaar” zegt men). Deze monarchieën worden door velen aangevoeld als het bolwerk van de ware religie tegen een democratie die geassocieerd wordt met de vrije gedachte, die allen het recht geeft de geopenbaarde waarheid te beoordelen. Dat brengt ons ertoe de derde oorzaak van de secularisatie te beschouwen.

3. De strijd om de morele onafhankelijkheid

De moderne tijd wordt gekenmerkt door het thema van de vrijheid, die de inzet was van een strijd waarin Luther een gewichtige rol gespeeld heeft. Hij kwam in opstand tegen de Roomse Kerk en heeft de vrije interpretatie van de Bijbel aangeprezen (al zijn er in zijn leer tegenstrijdigheden ook wat de vrijheid betreft, bijvoorbeeld wanneer hij het bestaan van de vrije wil ontkent).

Maar waarschijnlijk is het de individualistische filosofie van John Locke die aan de oorsprong ligt van de liberale beweging. Voor deze denker hebben individu’s onvervreemdbare rechten voorafgaand aan het ontstaan van de maatschappij en de Staat. Deze laatste ontstaat door de wil van de individu’s die — om wederzijds begrip, eerbied voor de rechten en voorspoed te verzekeren — onder elkaar een pact sluiten. Desalniettemin is de oorspronkelijke situatie van de mens er een van onafhankelijkheid, van volle vrijheid, zonder banden.

Immanuel Kant zal de moderniteit in dezelfde lijn karakteriseren. Hij zegt dat ze de overgang voorstelt van de situatie van afhankelijkheid en van minderjarigheid naar volwassenheid. Wij staan hier dus tegenover een idee van vrijheid begrepen als autonomie, waar de normen van ons leven gebaseerd zijn op onze eigen autoriteit (al was Locke niet zover geraakt). Dit autonoom wezen zal moeilijk kunnen leven met de Kerk en met God.

Deze visie van de vrijheid als autonomie wekt enkele vragen op: is het mogelijk alles te doen wat men wil? Heeft deze vorm van vrijheid enige band met de rede? Is een irrationele vrijheid nog vrijheid? Is een autonome persoon in staat zich voor een heel leven te engageren? Hoe zal de toekomst van de familie eruit zien in een wereld van autonome individu’s?

4. Andere oorzaken van de secularisatie

Wijzen we op het bestaan in een maatschappij van verschillende geloofsovertuigingen (en ongelovigheid). Deze vaststelling verzwakt vaak alle opties: waarom zou ik alleen gelijk hebben en niet mijn collega die atheïst is, mijn broer die agnostisch is of mijn buur die moslim is?

Tenslotte kan men ook nog wijzen op de groeiende materiële welvaart, die belemmert — of zelfs verhindert — dat men zijn blik naar omhoog richt.

5. Conclusie

Ziedaar kort samengevat het ontstaan van de secularisatie, gegroeid in het spoor van de Moderniteit: een intellectuele kweekvijver waarin het religieus relativisme zich ontwikkeld heeft, sociaal-politieke veranderingen die de katholieke Kerk en de democratie tegenover elkaar gesteld hebben, de geboorte van een autonome en volwassen mens die niets wil weten van een God die hem zijn gedragsregels oplegt.

Om God terug een plaats te geven in het hart van onze tijdgenoten moet onze intelligentie zich terugtrekken uit de enge vorm van rationaliteit waar de Moderniteit haar heeft in opgesloten. Wij moeten ook begrijpen dat onze vrijheid niet absoluut is: zij is kenmerkend voor een wezen dat beperkt wordt door het bestaan van andere wezens en door de natuur die de Schepper hem gegeven heeft.

De secularisatie biedt echter niet alleen gevaren. Zij heeft ons ook wetenschappelijke en technische vooruitgang, democratie, mensenrechten, godsdienstvrijheid en een grotere materiële welvaart opgeleverd. Maar door God en de hoop op een eeuwig geluk uit het gezichtsveld te verwijderen heeft ze onze wereld gehuld in een trieste spirituele grauwheid.

Emmanuel Cabello is priester, doctor in de Opvoedingswetenschap en in de Theologie. Deze tekst werd uit het Frans vertaald door Jos en Helene Van Dyck.